Manuel Lourenzo (O Valadouro, 1943) vén de ser recoñecido co premio de Honra Fernando Rey dos galardóns Mestre Mateo, que recibirá na gala do vindeiro sábado, 10 de abril. Actor, dramaturgo, director teatral, tradutor e docente, a Academia Galega do Audiovisual vén de salientar a súa a “irremplazable contribución” á cultura galega. Atende ao Xornal da Mariña desde a súa casa da Coruña e pola tarde, despois da sesta e á metade dun día que se aveciña longo e canso, con moitas entrevistas. Pero coa xenerosidade de non medir o tempo nin reparar en ideas, opinións, recordos e vivencias.
O PREMIO
P. Tes recibidos moitos premios, como o Pedrón de Ouro, o Nacional de Literatura Dramática ou o Nacional da Cultura Galega en Artes Escénicas. Este vén do sector audiovisual. Como o acolles, que significa para ti?
Estas cousas recíboas con agradecemento, porque significa que alguén se lembra de ti. É certo que cando vas tan maior coma min non sorprende coma antes, e quizais debera ter aínda máis agradecemento cara quen valora o teu traballo. Resúltame difícil, porque os premios póñente ao lado de persoas que fixeron seguramente un esforzo moito máis grande ca o meu por acadar feitos importantes.
E con todo a xente da Academia Galega do Audiovisual salienta a túa contribución “irremplazable” á cultura galega.
Eu penso que o meu traballo pola cultura galega é máis ben pequeno, pero si é certo que Galicia foi sempre a miña motivación. Niso si que poido dicir que fun fiel todo este tempo.
“PENSO QUE O MEU TRABALLO POLA CULTURA GALEGA É MÁIS BEN PEQUENO, PERO SI É CERTO QUE GALICIA FOI SEMPRE A MIÑA MOTIVACIÓN”
MOTIVACIÓN
Cal foi o teu motor en todas estas décadas de traballo pola cultura?
A min sempre me ofendeu moito o mal que tratamos o noso país, e como deixamos que nolo traten, en tantas ocasións. Os merecementos que ten Galicia como país son moitos máis grandes dos que recibe, e iso indígname, non termos un lugar mellor, o lugar que nos corresponde.
É unha cuestión que me enfada desde pícaro, porque nos libros cos que estudaba na escola xa atopaba motivos de ofensa. Con sete anos lin un día nun libro do colexio: “Galicia, la tierra más hermosa según la naturaleza y la más negra según la ley”. Lembro perfectamente o que lle dicía a meu pai: “non hai dereito a esta humillación”. E el, que tampouco era un home que andivese pensando ou dicindo esas cousas, estivo de acordo, díxome: “tira con el”. Sempre me dicían que parecía mentira que un neno tivera tan presentes aquelas cousas. De maior, estou de acordo con que eran lóxicas esas perrenchas, porque era algo moi agresivo, e tamén era lóxico que buscase unha forma menos cruel e máis xusta de mirar ao meu país.
Tamén poido dicir que fun sempre un loitador polo contrario. E non me pesa nada. Se me chaman para falar nunha manifestación e creo no motivo, non teño problema, porque a estas alturas da vida non teño medo, de que me serviría?
“sempre me ofendeu moito o mal que tratamos o noso país e como deixamos que nos traten”
OS COMEZOS
Fálasme da posguerra. Como ves a situación agora?
Eu penso que estamos igual de expostos a que nos pase calquera barbaridade que estabamos naquela ocasión. Seguimos nunha situación de dependencia, iso pareceumo sempre.
Contabas nun vídeo como empezou a escrita, o teatro, aquel Cine Nic e as primeiras películas que facías en papel cebola. Da necesidade de rachar os límites así. Como era aquel Valadouro do franquismo no que te criaches?
Como todos os pícaros, e no meu caso sendo do interior, a infancia foi moi especial. Consistía no que chamaba as obrigas e os campamentos. As obrigas eran a escola, por exemplo, e os campamentos facíamolos fóra de Ferreira, en cabanas que construiamos os amigos no monte. Reuníamonos e falabamos de como queriamos que fosen as cousas. Eramos moi conscientes de quenes eran os bichos malos, e de que había cousas das que non se podía falar, pero nos falabamos libremente alí, aínda que case en voz baixa. O antifranquismo, os escapados, eran o mundo que nos chamaba. Aquela xente que tiña que esconderse e que en cambio coidaba de nós ao mesmo tempo.
Esa vida fuxidía sempre me chamou moito a atención, e facía que dedicase unha parte das miñas actividades a facer algo similar; ter os meus segredos, ser fiel a unhas determinadas ideas… Cousas que hai que sacalas da mente para tentar facelas vivas, que é difícil que existan pero pódese facer que existan.
Tamén estiveron moi presentes ensoñacións como a Santa Campaña, aqueles homes mortos a cabalo que andaban polas nubes e nos protexían… Toda esa tradición que aprendiamos dos vellos e as nosas circunstancias fixeron a miña infancia. Por iso O Valadouro significa unha serie de cousas ocultas que gardo e que serven para vivir, para facer unha vida que non é tan libre como eu quixera, pero si moi independente.
“os escapados marcáronme. aquela xente que tiña que esconderse e con todo coidaba de nós”
O VALADOURO
Que é para ti Valadouro?
Todo. Teño os meus queridos primos, lévome moi ben e facemos moitos traballos xuntos a prol do Valadouro. É a miña casa e quixera poder vivir alí todo o ano, aínda que non poido. Tento ir o maior tempo posible. Atópome moi feliz de relacionarme de maneira directa cun país que os seus propios olores me din algo, todo me di algo. Sei como ulen as plantas, o monte, onde hai lobos, onde hai cabalos, pedras talladas. Teño ‘pateado’ moito. Teño a miña parte aí. A miña filla chámase Cilha e ou meu fillo Brandán. A infancia nunca se vai e non deixo eu que ma leven, non a permito. Son fiel ao meu territorio. A moitas cousas que me fan sentir dunha maneira especial e que me fan seguir vivo e seguir pensando en determinadas cousas que tamén están vivas. O nome do Valadouro váleme, váleme de moito.
O TEATRO
Por que te atrapou o teatro?
O teatro era dicir en voz alta o que necesitaba ou se necesitaba dicir. A interpretación para min é non só recrear un personaxe, senón inventar un espazo e un tempo. Chegar a un sitio ao que estás rodeado de xente, e tes que facer que ese espazo e tempo convenzan. Eles saberán se estás alí de verdade, se o espazo é pechado ou libre, se estás mentindo. Para min o teatro é ser verdadeiro no escenario, é un sitio ou un lugar, unha especie de casa, onde me gusta estar porque non teño necesidade de contarlle mentiras a ninguén.
“o teatro é dicir en voz alta o que se necesita dicir. aí é onde me gusta estar porque non teño que mentir”
Como empezaches?
As primeiras cousas facíaas na casa con familiares, formas teatrais que máis que nada eran contos para chamar a atención e imitar o que viamos na praza de Ferreira e no parque, cando viñan os cómicos. Viñan teatriños de madeira que botaban alí dez días seguidos. Eu ía seguido. Unha vez fun a 14 obras seguidas e non fun á número 15 porque estaba prohibida para nenos pola Igrexa. A censura facía moitas cousas, por exemplo, todos os anos tiñas que ver ‘Genoveva de Brabante’, sobre unha santa. Lembro que ‘Juan José’, de Dicenta, levaba catro unidades da censura, era gravemente perigosa e nunca a puiden ver. Pero de vez en cando podías ver cousas interesantes, a min chamábame moito o teatro sobre episodios históricos, sobre todo de época medieval.
Como quería saber todos os misterios do teatro, espiaba aos artistas, que ensaiaban as obras lendo os en voz alta no alto da veiga. Escondiamonos no trigo e espiabamos aqueles ensaios, que eran cada día, e cada día unha obra, porque facían cada xornada unha peza diferente.
BERROS NA PRAZA
Lía un artigo sobre ti no que falabas dunha frase de Díaz Pardo: “o teatro son berros na praza”. Algo simple, ou simple en apariencia, pero potente, trascendente, que impacta e transforma. Cres que segue a cumprir esta función e que importancia lle das nun tempo coma o noso?
Si, iso sempre o dicía Isaac. A praza era o lugar onde había xente e nese lugar había que dicir a verdade, o que estaba pasando; así o pensaba, dicía que non había que buscarlle máis voltas. Díaz Pardo chamoume moitas veces a Sargadelos para que fixesemos ese teatro, cousa que non lle agradecín nunca o suficiente. Pero sei que en ocasións quedou moi satisfeito, e claro, iso satisfacíame a min o dobre, porque foi un gran home. Eu pensaba o mesmo ca el, o teatro é facer unha advocación aos Deuses da realidade, non da mentira.
Este é un tempo moi raro, de demasiadas dependencias. Creo que esa frase do berro da praza cúmprese hoxe en poucas ocasións, non é fácil que o teatro teña verdade.
O FRANQUISMO
Como contabades a verdade durante o tardofranquismo, con aqueles primeiros grupos teatrais? O Facho, Teatro Circo…
Daquela prepareime con Pancho Pillado. Nos anos 60 era moi difícil, porque había un vituperio contra a xente do teatro, unha persecución. Na Coruña pasaba especialmente, proque había un señor andaluz que mandaran de Madrid, e que perseguía todo aquelo que lle parecía perigoso: o cinema, o teatro… Pero iso valeume para aprender a autodefenderme.
“nos 60, a xente do teatro sufría unha persecución. pero iso valeume para aprender a autodefenderme”
Tomamos un pouco como referencia Cataluña ou País Vasco, que eran lugares máis activos, e eu tiña a necesidade de dar un salto e vivir como se vivía neses sitios, neses ambientes, tamén Madrid ou Asturias. Había unha loita por defender aqueles enclaves lingüísticos e eu soñaba facer o mesmo con Galicia, que por outra parte estaba moi ben servida desde o punto de vista da ideoloxía, con Rosalía, entre outros. Daquela comecei a mesturarme con xente que tiña eses mesmos problemas e que era atrevida, e o perigo non importaba. E comezamos a saltar obstáculos, faciamos viaxes a Madrid ou outros sitios non só unicamente para unha cousa. Buscabamos ocasións para atopar unha vida máis fértil. E iso pasou, porque me neguei a ser un simple falante ou pensante.
E dimos un salto. Un señor de Betanzos díxome: “nunca pasaredes da Ponte da Pasaxe”. Un ano despois chegamos a Madrid para actuar alí, para facer teatro independente. Parei o coche en Betanzos de camiño para dicirllo, pero non estaba; deixelle recado (risadas). Había moito vínculo que serviu de aprendizaxe e tamén para moverte, unha especie de irmandades, tanto en Madrid, como en Asturias ou o Mediterráneo. Ti ías a un lado a facer teatro e quedabas na casa dun do grupo; e viceversa.
Os 70 foron moi guerreiros, de ‘cuadrillas’, xente que traballaba bastante organizaba. Nos 80 houbo un teatro diferente, medianamente profesional.
O CINEMA
Recibes o Mestre Mateo do audiovisual, que é nun sector no que comezaches bastante axiña, aínda que se che ve como un home do teatro.
Empecei moito máis cedo do que parece, entrados os anos 60. Non me chamaba tanto, porque sentía que no teatro estaba todo por facer. Pero nunca o desprecei, porque vin que había que aprender cousas diferentes, que axudaban. O cinema obrígate a ser moi organizado. Era un combate diferente, que para min requería algo menos de esforzo. Cando me dicían: ‘que ben estas nesta película ou en tal serie’, sorprendíame. E fun facendo cousas. Un día, hai tempo, fixen unha lista cun amigo e xa tiña, en papeis pequenos, 50 ou 60 intervencións.
‘MAREAS VIVAS’
No audiovisual participaches tamén en series que deixaron pegada. Unha delas, ‘Mareas vivas’.
Foi unha serie bonita, pero o meu personaxe é un exemplo do que falo. Non me deu moito traballo, porque só pensar nun individuo tan cómodo como aquel, que pensaba as cousas e as dicía, pois xa chegaba.
Con Terito de ‘Fariña’ pasábame igual. Unha vez me vin vestido, vinme moi parecido a un tío meu, así que recreei o personaxe a partir de coller cousas daquel home, que levaba morto moitos anos.
É curioso. Representabas, guionizadamente e desde a ficción, a unha persoa real, pero non fuches buscar información sobre ela, senón que tiraches dos recordos familiares.
Hai algo moi extraño nesta linguaxe. As formas de achegarse ao cinema son moi diferentes ás do teatro. Se tes unha visión desta maneira, como me pasou a min co meu tío, fas o personaxe con moita máis tranquilidade, máis paz.
‘FARIÑA’
‘Fariña’ tivo un éxito rotundo a nivel estatal. Como viviches aquela toleada?
Gustou moito, ademais con actores galegos, e parece que tivo moito éxito. Notábase porque te paraban polos sitios, estabas nunha terraza e a xente mirábate… Xa foi así na rodaxe en Noia, onde nos acolleron como se fosemos outros veciños máis.
“a rodaxe de ‘fariña’ foi especial. na miña última escena chorou todo o mundo, porque daba pena que se acabase”
Foi unha rodaxe especial, con moitas sorpresas. Cando acababa de rodar, na última escena que fixen, na que me despedía de Sito Miñanco (Xabier Rey), era de noite nun sitio precioso, unha casa xudea de Noia, e xuntouse moitísima xente, veciños, turistas. O vello avisaba ao novo de que tivese coidado, e non se esperaba que se levasen ben, logo de facerse tantas putadas. E empezou a chorar un, e logo outro, e logo Xabier, e logo o das luces… Porque daba pena que acabase. Senteime naquela casa e pensei… Que pasou aquí? Son as cousas que atopas nas películas, que non sabes onde estás, non sabes o que pasa…
Con ‘Fariña’ fixen cousas que nunca fixera. Eu tiña moito medo ás cousas de coches, aos accidentes. Un día, con outro actor, tocounos facer unha escena de derrapamento de coches, cun especialista. Este home facía de todo, verdadeiras marabillas: tirábanos por sitios, daba a volta case completa ao vehículo… Era terrorífico. Eu tiña un medo terrible e tivemos que facer tres tomas. Pois ao meu compañeiro e a min deunos por rir. El quitaba fotos e facía vídeos co móbil. Quedei sorprendido, porque tiña pavor por esas cousas e rin como un tolo, escaralleime de risa nas tomas e durante todo o día. Pensei: ‘a vida non hai quen a entenda’ (risadas).